VFR (Visual Flight Rules) czyli przepisy wykonywania lotu z widocznością. Co to znaczy – „z widocznością”? W jakich warunkach można latać VFR? Jakie obowiązują ograniczenia? Jakie taki lot daje możliwości?
VFR – Visual Flight Rules
Najściślej rzecz biorąc – lot VFR to lot, który może się odbywać w warunkach spełniających określone przepisami minima widzialności i odległości od chmur.
W praktyce oznacza to, że lot „z widocznością” to taki lot, w którym pilot ma możliwość zaobserwować przeszkody i inne statki powietrzne odpowiednio wcześnie by uniknąć kolizji oraz za pomocą obserwacji może określić położenie samolotu w przestrzeni.
Minima VFR – VMC
Nie tak dawno opisałem aktualnie obowiązujące minima VFR w Polsce i na świecie (przeczytaj tamten tekst ->), dlatego tutaj ograniczę się do opisu polskich (europejskich, typowych na świecie) minimów dla samolotów. Minima określają VMC – Visual Meteorological Conditions czyli warunki meteorologiczne dla lotów z widocznością.
Na poziomie FL100 (ok. 10tys. stóp) i powyżej
Widzialność: 8km
Odległość od chmur: 1500m – pozioma / 300m – pionowa.
Niezależnie od klasy przestrzeni powietrznej.
Poniżej FL100 i powyżej 3000 stóp (lub powyżej 1000 stóp nad terenem)
Minimum obowiązuje powyżej wysokości 3000 stóp lub powyżej 1000 stóp nad terenem – cokolwiek jest wyższe.
Widzialność: 5km
Odległość od chmur: 1500m – pozioma / 300m – pionowa.
Niezależnie od klasy przestrzeni powietrznej.
Poniżej 3000 stóp (lub poniżej 1000 stóp nad terenem) – w przestrzeni kontrolowanej
Widzialność: 5km
Odległość od chmur: 1500m – pozioma / 300m – pionowa.
Wyjątkiem jest lot Specjalny VFR. Ale o tym niżej.
Poniżej 3000 stóp (lub poniżej 1000 stóp nad terenem) – w przestrzeni niekontrolowanej
Widzialność: 5km*
Odległość od chmur: z dala od chmur, z widocznością ziemi
* – możliwe jest wykonywanie lotu VFR w przestrzeni klasy G (klasa przestrzeni niekontrolowanej) przy widzialności co najmniej 1500 metrów i prędkości ograniczonej do 140 węzłów (KIAS) lub mniejszej – pozwalającej na zauważenie ruchu i przeszkód oraz uniknięcie kolizji – dla samolotów. W przypadku helikopterów dopuszcza się lot przy widzialności co najmniej 800 metrów – przy prędkości umożliwiającej uniknięcie kolizji z zauważonymi przeszkodami. Helikoptery policyjne, medyczne, rządowe i gaśnicze mogą wykonywać loty przy widzialności mniejszej niż 800 metrów – odpowiednio do wewnętrznych przepisów.
Starty i lądowania
Dla lotnisk niekontrolowanych określa się indywidualnie minimalne warunki dla startów i lądowań. Na lotniskach kontrolowanych obowiązują minima określone wyżej (z wyjątkiem lotów Specjalnych VFR).
Loty specjalne VFR
Jak widać z minimów – może wystąpić sytuacja, w której samolot wykonuje lot VFR w przestrzeni niekontrolowanej, ale nie są spełnione minima dla wlotu do przestrzeni kontrolowanej. Aby umożliwić lądowanie na lotnisku znajdującym się w przestrzeni kontrolowanej (na lotnisku komunikacyjnym lub na lotnisku niekontrolowanym, położonym w CTRze) kontroler może wydać zgodę na lot specjalny VFR w przestrzeni kontrolowanej lotniska.
Zezwolenie na lot SVFR może być wydane jeśli spełnione są następujące minima:
Widzialność: 1500m (samoloty) / 800m (helikoptery).
Odległość od chmur: z dala od chmur.
Pułap chmur: 600 stóp.
Lot musi się odbywać z prędkością nie większą niż 140 węzłów i umożliwiającą uniknięcie kolizji z przeszkodami.
Coś to przypomina? To niemal dosłownie przepisane minima dla lotów VFR w przestrzeni niekontrolowanej. Jedyny dodatkowy warunek (pułap chmur – 600 stóp) to de facto potwierdzenie wymogu lotu poza chmurami – poza operacjami startu i lądowania minimalna wysokość lotu to 500 stóp. Szczegółowo o minimalnej wysokości lotu pisałem jakiś czas temu.
Podobnie jak w przestrzeni G na małej wysokości – helikoptery państwowe, policyjne i medyczne mogą mieć niższe minima określone w przepisach wewnętrznych.
Separacja / informacja o ruchu w locie VFR
Odpowiedzialność za separację w locie VFR jest zależna od przestrzeni powietrznej, w której lot jest wykonywany.
Przestrzeń klasy A (kontrolowana)
Lotów VFR nie wykonuje się w przestrzeni powietrznej klasy A.
Przestrzeń powietrzna klasy B (kontrolowana)
Zapewnia się służbę kontroli ruchu dla separacji ze wszystkimi statkami powietrznymi.
Przestrzeń powietrzna klasy C (kontrolowana)
Zapewnia się służbę kontroli ruchu dla zapewnienia separacji ze statkami powietrznymi wykonującymi loty IFR lub SVFR oraz informację o ruchu VFR (na żądanie – radę dla uniknięcia kolizji).
Przestrzeń powietrzna klasy D (kontrolowana)
Zapewnia się informację o ruchu IFR i VFR (na żądanie – radę dla uniknięcia kolizji).
Przestrzeń powietrzna klasy E (kontrolowana)
Jeśli to możliwe zapewnia się informację o ruchu IFR i VFR (na żądanie – radę dla uniknięcia kolizji).
Przestrzeń powietrzna klas F i G (niekontrolowana)
Jeśli to możliwe zapewnia się służbę informacyjną.
Separacja w lotach specjalnych VFR (SVFR)
Loty specjalne VFR traktuje się podobnie do lotów IFR – to znaczy, że mają zapewnioną separację ze wszystkimi statkami powietrznymi w przestrzeni klasy B i C oraz z innymi IFR lub SVFR w przestrzeni klasy D i E oraz tam gdzie to możliwe w przestrzeni klasy F.
Separacja między VFRami
W lotach, w których nie jest zapewniona separacja przez kontrolera pilot odpowiada za zachowanie odpowiedniej (bezpiecznej) odległości od innych samolotów wykonujących loty VFR oraz za uniknięcie kolizji. Temat pierwszeństwa i sposobów unikania kolizji omówię w innym tekście.
Prędkość i wysokość w locie VFR
W lotach VFR ograniczenia prędkości są powiązane z warunkami separacji. W przestrzeni klasy B (separacja zapewniona) nie ma ograniczeń prędkości w lotach VFR. W innych klasach przestrzeni obowiązuje ograniczenie prędkości do 250 węzłów (KIAS) poniżej FL100 (lub 10 tysięcy stóp).
Wysokości przelotowe powinny być ustalone zgodnie z opublikowaną dla danego kraju tabelą. W większości krajów, w których obowiązuje hemispheric rule powyżej 3000 stóp nad ziemią samoloty wykonują loty VFR na wysokości 3500, 5500 (7 i kolejne nieparzyste tysiące + 500 stóp) lecąc na wschód i 4500, 6500 (8… i kolejne parzyste tysiące + 500 stóp) lecąc na zachód.
Z wyjątkiem specjalnego zezwolenia loty VFR nie są wykonywane powyżej FL195. Lotów VFR nie wykonuje się w przestrzeni RVSM.
W lotach VFR nie można przekraczać prędkości dźwięku.
Nawigacja w locie VFR
Prowadzenie nawigacji w locie należy do pilota, o ile przepisy nie nakładają dodatkowych wymagań. W przypadku Polski takie wymagania występują powyżej poziomu lotu 95 (ok. 9500 stóp), gdzie zaczyna się przestrzeń RNAV i przepisy wymagają wykonywania lotu po drogach lotniczych. Z tego powodu powyżej FL95 w locie VFR konieczne jest wyposażenie RNAV.
Poniżej FL95 można prowadzić nawigację:
- w oparciu o punkty charakterystyczne terenu;
- zliczeniową;
- za pomocą radiowych pomocy nawigacyjnych;
- za pomocą GPSa;
- … dowolnie inaczej.
Pisząc „dowolnie inaczej” mówię raczej o sytuacjach egzotycznych lub dawnych. Egzotycznie – na obszarach polarnych do dziś zabiera się sekstant jako przyrząd awaryjny na wypadek awarii GPSa. Dawniej w lotach VFR nad oceanem piloci samolotów wyposażonych w odbiorniki Omega lub Loran używali tych systemów nawigacyjnych.
Nad chmurami – VFR over the top
Przepisy VFR pozwalają na loty nad chmurami – warunkiem jest utrzymywanie odległości opisanej w minimach (1500m poziomo / 300m pionowo). Dodatkowo – wlot nad chmury i zniżanie do lądowania muszą odbywać się w VMC – czyli planując lot trzeba sprawdzić czy odpowiednie warunki istnieją na lotnisku docelowym lub na trasie.
Korzyści? Takie zezwolenie pozawala zmniejszyć ryzyko prowadzenia lotów nisko nad ziemią, w warunkach słabej widzialności pod chmurami, kiedy istnieje możliwość wykonania przelotu ponad chmurami, gdzie pilot nie jest narażony na utratę orientacji na skutek niezamierzonego wejścia w IMC (Instrument Meteorological Conditions – warunki do lotu według przyrządów).
Oczywistym warunkiem wykonywania lotu nad chmurami jest umiejętność wykonania lotu po zaplanowanej trasie bez możliwości obserwacji ziemi.
W niektórych krajach (np. Niemcy) w lotach „over the top” wymagane jest wyposażenie samolotu w odbiornik VOR lub wyposażenie RNAV (np. odpowiedni GPS).
VFR on top (amerykańska ciekawostka)
VFR over the top nie powinien być mylony z amerykańskimi przepisami VFR on top – które są zezwoleniem, o które może poprosić pilot samolotu wykonującego lot IFR dla uzyskania większej swobody.
VFR – zezwolenia i plany lotu
Zezwolenie na lot VFR konieczne jest w przypadku lotów w przestrzeni kontrolowanej klasy B, C i D. W przestrzeni powietrznej klasy E loty VFR nie wymagają zezwolenia, podobnie w przestrzeni niekontrolowanej.
Składanie planu lotu jest konieczne w przypadku lotu VFR odbywającego się w całości lub w części w przestrzeni kontrolowanej klasy B, C i D (czyli podlegającego zezwoleniu). Składnie planu lotu konieczne jest również w przypadku lotów międzynarodowych.
Od obu zasad istnieją wyjątki. W niektórych krajach (Norwegia, Dania) nie jest konieczne składanie planów lotów na niektóre loty między lotniskami kontrolowanymi – wystarczy zgłoszenie lotu do kontrolera. W wielu krajach UE nie jest konieczne składanie planu lotu na przeloty międzynarodowe w obrębie strefy Schengen wykonywane w przestrzeni niekontrolowanej. W ten sposób można polecieć z Polski do Niemiec, Czech oraz na Słowację i Litwę.
Zalecane jest składanie planów lotu również na loty niekontrolowane, ze względu na ułatwienie ewentualnej akcji ratunkowej. Tu warto przypomnieć, że amerykański miliarder i pilot Steve Fossett zginął w katastrofie samolotu, którego wraku nie znaleziono przez rok od katastrofy. Akurat w tym wypadku pilotowi wcześniejsze znalezienie nie pomogłoby.
VFR w sieci Vatsim
Wraz z poszerzeniem oferty scenerii umożliwiających nawigację na podstawie punktów charakterystycznych terenu i zwyczajnie pozwalającej cieszyć się widokami za oknem rośnie popularność lotów VFR w sieci Vatsim. Istnieją też (nieco podobnie do wirtualnych linii lotniczych ale zasadniczo różne w formie) wirtualne aerokluby – takie jak brytyjski CIX VFR Club, niemieccy Friesen Fliger czy polski Wirtualny Aeroklub Polski.
Od strony organizacyjnej – przestrzegamy realnych przepisów*, a jeśli ktoś chce się doedukować i zna niemiecki to może zajrzeć na stronę niemieckiego VACC (wymaga rejestracji). Nawet jeśli niektóre aspekty są nieaktualne – VFR Manual jest bardzo pouczającą lekturą. CIX VFR Club również ma doskonałą sekcję edukacyjną, z kolei w Wirtualnym Aeroklubie regularnie latamy razem i zawsze zapraszamy do wspólnych lotów ciekawych pilotów.
* – polska organizacja wirtualnych kontrolerów (PL-VACC) ma swoje, alternatywne przepisy. Należy / wypada / powinno się z nimi zapoznać, ponieważ nad wirtualną Polską obowiązuje sporo dodatkowych ograniczeń w lotach VFR, inne są też minima, więc może się okazać, że na prawidłowo zaplanowany lot zezwolenia nie otrzymamy. Szczęśliwie – to jedyne ograniczenia VFRów, z którymi spotkałem się na Vatsim.
VFR na Vatsim to również pewne wymagania. Samo lotnisko nie wystarczy – w lotach VFR (niezależnie od tego jak prowadzimy nawigację na trasie) często trzeba posługiwać się punktami meldunkowymi VFR. Należy mieć scenerię, która umożliwi rozpoznanie takiego punktu lub mieć te punkty dodane do GPSa. Nie ma wielkiego problemu jeśli chodzi o na przykład punkty wokół niemieckiego Heringsdorfu – które albo leżą niedaleko lotniska albo (ECHO) w miejscu, które wyraźnie widać nawet w scenerii domyślnej FSXa. Gorzej jeśli to punkty polskich czy Norweskich lotnisk, których niesposób rozpoznać w scenerii domyślnej. Tu z pomocą przychodzi wizualizacja tych puntów (za pomocą kominów oznaczonych literą punktu) dostępna na stronie PL-VACC.
Vatsim nie ma ścisłej polityki dotyczącej zapewnienia informacji powietrznej (FIS). Generalnie – w krajach, gdzie FIS funkcjonuje (czyli np. nad Polską lub Niemcami, ale już niespecjalnie nad Hiszpanią) można oczekiwać w przestrzeni niekontrolowanej informacji o ruchu zapewnianej przez kontrolerów kontrolujących przestrzeń ponad tą, w której się znajdujemy (zwykle kontroler APP lub CTR zapewnia FIS „pod” swoją przestrzenią). Taka służba zapewniona jest jednak tylko w sytuacji, kiedy sytuacja ruchowa pozwala – jeśli widzicie samotny radar i 10 samolotów pod jego kontrolą – nie warto zawracać głowy.
Vatsimowa struktura „top-down” bywa „zachwiana” również w przypadku lotnisk, które są kontrolowane czasowo. Znów – dużo zależy od sytuacji ruchowej, ale przy dużym ruchu nie należy spodziewać się obsługi ze strony kontrolera obszaru podczas podejścia do lotniska takiego jak Heringsdorf czy Lubeka w Niemczech, choć obsługa byłaby zapewniona w locie IFR. Takie lotniska są (dla VFRów) kontrolowane tylko w przypadku kiedy ich wieża jest obsadzona. Inaczej wygląda sytuacja w Polsce, gdzie obecność kontrolera obszaru oznacza, że lotniska regionalne są lotniskami kontrolowanymi.
Jeśli masz wątpliwości – zapytaj! Przed lotem lub zbliżając się (ale mając sporo czasu) do przestrzeni kontrolowanej w locie VFR zapytaj kontrolera o zapewnianą w danej przestrzeni kontrolę lub informację. Krótka wiadomość prywatna na czacie jest lepsza niż dyskusja na częstotliwości. Pamiętaj jednak, że przy większym ruchu na odpowiedź możesz poczekać.
Czym latać na Vatsim?
Wybór jest (jak w całej symulacji lotnictwa) ogromny, należy pamiętać jednak o kilku realistycznych założeniach – jeśli liczymy na dobrą zabawę i nie chcemy jej psuć innym. Loty VFR wykonują przede wszystkim samoloty lekkie i pomysł VFRów Jumbo Jetem do rozsądnych nie należy, chyba, że macie sprawę doskonale przemyślaną (tak – w rzeczywistości 747 również wykonują loty VFR – dotyczy to na przykład pożarniczego 747 firmy Evergreen).
VFR to domena samolotów małych – jedno i dwusilnikowych, prywatnych, taksówek powietrznych, najmniejszych samolotów komunikacyjnych (Twin Otter), maszyn historycznych, a także wojskowych (jeśli planujesz lot samolotem wojskowym na Vatsim – sprawdź zasady dotyczące operacji specjalnych – to samo zresztą dotyczy tego gaśniczego 747).
Jak się przygotować?
Przygotowanie lotu VFR może być banalnie łatwe albo szalenie trudne. Pytanie czy chcesz lecieć na wyprawę przez pół europy – wtedy trzeba sprawdzić granice przestrzeni kontrolowanej, strefy, punkty i ewentualne trasy VFR oraz lokalne przepisy specjalne – i nie licz na to, że w jakimś vRoute znajdziesz gotowiec. Tu trzeba planować wszystko samodzielnie.
Na drugim biegunie są loty lokalne. Aby polatać wokół lotniska czy wykonać jakiś prosty lot widokowy często wystarczy pojedyncza mapa i kilka minut przygotowania. O ile plan lotu nie zawsze jest konieczny* (* – w PL-VACC – sprawdź zasady lokalne) – warto go złożyć i tak – żeby inni użytkownicy sieci mieli świadomość tego co robisz.
Jeśli jesteś zainteresowany tym jak wyglądają loty VFR w sieci – zajrzyj do tych tekstów:
- Storm Bay – proste ćwiczenie nawigacyjne
- Rajd VFR – Warszawa – Bydgoszcz
- Rajd VFR – z Bydgoszczy do Niemiec
- Rajd VFR – przez Niemcy
- Rajd VFR – niskie chmury nad Danią
- Rajd VFR – przez Skagerrak do Norwegii
- VFR z Łodzi do Gdańska – poradnik rozszerzony
W tekście posłużyłem się screenami z następującymi dodatkami (wszystkie polecam!).
Samoloty:
Scenerie: